CHANOYU
Japońska ceremonia picia Herbaty

Historia
Kilka słów o tym jak herbata pojawiła się w Japonii. 

Herbata przywędrowała do Japonii z Chin, wraz z Buddyzmem, około VI wieku. Jednak to dopiero twórca sekty Rinzai (sekta buddyjskiego Zen w Japonii) - mnich Ei-Sai około roku 1191 wprowadza sproszkowaną herbatę, oraz nasiona tej rośliny, przywiezione z Chin. Za sprawą jego przyjaciela - mnicha Myoe, który jako pierwszy zasadził w świątyni Kozanji, znajdującej się na północnym-zachodzie od Kyoto, podarowane mu nasiona, herbata na stałe pojawiła się w Japonii.
Ważny wpływ na wizerunek herbaty w Japonii miał także największy w dziejach mistrz herbaty Sen Rikyu, który propagował Wabicha, czyli filozofię herbatyzmu, która kładzie największy nacisk na spokojny i delikatny styl. I to właśnie ten styl jest dziś praktykowany i nauczany w Japonii i na całym świecie.

Historia Chanoyu

Legenda głosi, że założyciel Buddyzmu Zen - Bodhidharma opuścił Indie i rozpoczął wędrówkę do Chin. Po 9-cio letniej medytacji, mnich poczuł zmęczenie, a oczy powoli zaczęły mu się zamykać. Zły, że okazał słabość, oderwał sobie powieki i rzucił je na ziemię. W miejscach gdzie upadły wyrosły krzaki herbaty. Prostota i ascetyzm całej ceremonii wywodzi się właśnie z filozofii Zen. Pomieszczenie, w którym w przyszłości odbywać się będzie Chanoyu w czasach początków klasztoru miało stanowić salę, w której mnisi będą dyskutować i czcić posąg Bodhidhramy, znajdujący się w centralnej wnęce. W czasie medytacji przed posągiem mnisi piją herbatę, aby oddalić od siebie zmęczenie. Chanoyu wyraża filozofię Zen. Wyraża piękno i prostotę. Jest sztuką życia.
Przez wieki Chanoyu stało się ceremonią, którą praktykują wszyscy: arystokracja, wojownicy, businessmani i zwykli ludzie. 

Chanoyu ma miejsce w każdym czasie, za dnia i nocy, oraz o każdej porze roku. Czasem również jako część innych ceremonii. Goście pochodzą ze wszystkich grup społecznych i zawodów. W dzisiejszych czasach kobiety bardziej zajmują się praktykowaniem Chanoyu.

Ogród

Zanim goście przejdą do pawilony herbacianego (sukiya) czekają w ogrodzie lub w altanie (machiai). Po zaproszeniu przez gospodarza przechodzą przez ogród po ścieżce ogrodowej (roji), która łączy machiai z sukiya. Roji w Buddyzmie oznacza pierwszy etap medytacji - przejście ku samooświeceniu. Ma ona za zadanie odcięcie gościa od codzienności. Wyzwolenie go ze świata, w którym żyje i wprowadzeniu do nowego, w którym dozna pełnej satysfakcji estetycznej już w sukiya. Bardzo ważny Japoński erudyta i esteta Okakura Kakuzo napisał, że "kto szedł po takiej ścieżce w cieniu wiecznie zielonych drzew, po regularnych nieregularnościach kamieni, pod którymi leżą suche sosnowe igły, mijając pokryte mchem granitowe latarnie nigdy nie zapomni uczucia, że duch jego wzbił się ponad codzienne myśli. Choćbyśmy byli w samym centrum miasta, czujemy się jak w lesie, z dala od kurzu i zgiełku cywilizacji. Wielka była pomysłowość mistrzów ceremonii herbacianej, jeśli potrafili stworzyć takie wrażenie spokoju i czystości.". Mistrz Rikyu chciał nawet, aby będąc na ścieżce doznać uczucia całkowitej samotności (Prawdziwy ogród Japoński można obejrzeć pod
adresem: http://www.inetours.com/Pages/SFLndmrkVws/GGPJpnTGrdn.html, w pliku małej lub dużej objętości. Do oglądania potrzebny jest QuickTime Player).  

Pawilon herbaciany (chaschitsu)

Nie jest niczym innym jak słomianą chatką. Pierwotne ideogramy jakimi opisywano tę budowlę znaczą "siedziba wyobraźni". Później termin sukiya zaczął oznaczać "siedziba wyobraźni" lub "siedziba niesymetryczności". Pawilon jest w środku niemalże surowy. Pozbawione wszelkich ozdób ściany, z niedokończonymi elementami wystroju po to, by mogła je dokończyć wyobraźnia gościa. Pierwszy pawilon herbaciany zbudował właśnie Sen Rikyu. Pierwotnie miejsce przeznaczone dla ceremonii było jedynie częścią pokoju, odgrodzoną od reszty budynku parawanem. Nazywało się to kakoi ("miejsce ogrodzone"). Nazwa ta zachowała się do dziś i opisuje pomieszczenia herbaciane wbudowane w dom, nie będące oddzielnymi budynkami. Sukiya składa się z właściwego pawilonu, w którym mieści się nie więcej niż pięć osób na raz, oraz z pomieszczenia zwanego mizuya, w którym przygotowuje się utensylia potrzebne do przeprowadzenia ceremonii.
Pomimo swojej prostoty, pawilon herbaciany jest droższy w wykonaniu niż przeciętna rezydencja, bowiem wymaga niezwykłej troskliwości oraz najwyższej klasy materiałów używanych do budowy. Puryzm i prostota w budowie  sukiya wywodzi się z filozofii Zen. Wspominany w "historii" ołtarz Bodhidhramy znajdujący się we wnęce stał się prototypem tokonomy - najważniejszego miejsca w sukiya, w którym umieszczane są kompozycje kwiatowe i malowidła ku zbudowaniu gości.
Właściwe rozmiary pawilonu to 7,3 m² (4,5 maty) zostały ustalone przez Wikramaditji. Legenda o nim głosi, że w pomieszczeniu o takich właśnie rozmiarach Wikramaditji podjął bodhisattwę 
Manczuśriego oraz osiemdziesiąt cztery tysiące uczniów Buddy. Legenda ta ma na celu uświadomienie, że dla prawdziwie oświeconego umysłu przestrzeń nie istnieje.
Pawilon herbaciany jest domostwem zgody. Z tego faktu wywodzi się zwyczaj, że samurajowie, nim wejdą do środka, pozostawiają swoją broń na zewnątrz, na specjalnym stojaku (katanakake). Wejście ma wysokość nie większą niż 90 cm, co powoduje, że każdy gość, bez względu na pochodzenie, musi ukłonić się pozostałym gościom. Ma to na celu zaszczepienie pokory.
Nawet w dzień światło w pawilonie zdaje się być przytłumione. Wszystkie przedmioty, jak i stroje gości są w dyskretnych barwach, zaś nad wszystkim unosi się patyna czasu. Nowe przedmioty są praktycznie zakazane, jedyny wyjątek stanowi bambusowy czerpak i lniana serwetka. W najciemniejszym kącie nie znajdziemy kawałeczka kurzu, bowiem gdyby tam był, gospodarz nie byłby już mistrzem. Prawdziwy mistrz powinien umieć sprzątać, jednak i tu panuje pewna zasada: wszystko musi być naturalne; jeśli na srebrnym naczyniu pojawia się patyna, nie wolno jej zmywać. Jeśli z wazonu kapie woda nie ma potrzeby wycierania jej - sugeruje rosę i chłód. Doskonałym odzwierciedleniem sztuki sprzątania jest przypowieść o Sen Rikyu i jego synu Sho-anie, który zamiatał i podlewał ogrodową ścieżkę. Wyczyściwszy ją do czysta poszedł do ojca oznajmić iż skończył. Rikyu spojrzał i rzekł: "Nie dość czysta". Wobec czego syn zaczął sprzątać ją raz jeszcze. Po godzinie syn ponownie poszedł do ojca i powiedział: "Nie ma tu już nic więcej do zrobienia. Kamienie wypucowane, igły zebrane, nic na ziemi nie leży...", na co on odpowiedział: "Głuptasie, nie tak się sprząta ścieżkę.", po czym poszedł do ogrodu i strącił z drzewa kilka jesiennych liści, które upadły na ścieżkę. Rikyu bowiem nie żądał nie tylko czystości. Chciał także naturalności i piękna.

Mistrzowie Chanoyu utrzymywali, że sztukę mogą docenić tylko ci, którzy uczynili z niej trwały składnik swego istnienia. Tak więc starali się dostosować swoje codzienne życie do wyrafinowania, jakie panuje w pawilonie herbacianym. Starali się uosabiać sztukę.
Mistrzowie ceremonii uczynili bardzo wiele dla architektury i dekoracji wnętrz. Można wręcz śmiało sięgnąć po określenie - zrewolucjonizowali. Wszystkie sławne ogrody japońskie projektowali właśnie mistrzowie Chanoyu. W każdej niemal dziedzinie sztuki japońskiej można doszukać się wkładu mistrzów. 
Historia Chanoyu zapisała na swoich kartach imiona wielu ważnych mistrzów ceremonii, którzy mieli ogromny wpływ na rozwój rytuału. Pierwszy z nich, mnich Ei-Sai (1141 - 1215) jako pierwszy wprowadził do ceremonii sproszkowaną herbatę (matchę). Późniejsi mistrzowie to: Noami (1397 - 1421), Mokichi Shoku (1423 - 1502), Murato Jaku, który stworzył "Drogę Herbaty" (chado), Takeno Joo (1502 - 1555) i Sen Rikyu (1521 - 1591), który zapisał i sformalizował zasady ceremonii w takim kształcie, w jakim są znane do dziś. Na podstawie filozofii Zen Rikyu ustanowił cztery najważniejsze wyznaczniki Chanoyu: wa (harmonia), kei (szacunek), sei (prostota), oraz jaku (spokój).

Ceremonia Chanoyu odbywa się w chaschitsu (pawilonie herbacianym). Kolejność wejścia ustalana jest jednak już w machiai. Po opuszczeniu altany goście pojedynczo i bezgłośnie wchodzą i zajmują swoje miejsca, po drodze zaś kłaniając się malowidłu lub kompozycji kwiatowej umieszczonej w tokonomie. Gospodarz wchodzi do pawilonu dopiero wtedy, gdy wszyscy zajmą już swoje miejsca zapanuje całkowita cisza, której nie powinno mącić nic, prócz szumu wody w gotującym się kociołku (kama). Jak to opisał ważny Japoński erudyta i esteta Okakura Kakuzo: "kociołek śpiewa, ponieważ na jego dnie ułożono kawałki żelaza, tak by wydawały szczególną melodię, w której usłyszeć można przytłumione przez chmury echo wodospadu, dalekiego morza bijącego o skały, ulewy przedzierającej się przez bambusowy las lub szum sosen na odległym wzgórzu." 

Ceremonia

Gdy goście zajmą miejsca gospodarz i mistrz w jednym rozpoczyna ceremonię. Najpierw bierze jedwabną ściereczkę (fukusa), przyczepionej do pasa jego kimona i wyciera nią miseczki do herbaty (chawan) i pozostałe utensylia. Następnie bambusową łyżeczką (chashaku) z pudełka z laki (chaire) nabiera sproszkowanej herbaty (matcha) i wsypuje ją do miseczki. Należy wsypać dwie objętości chashaku. Z czajniczka postawionego na palenisku (w zimie palenisko jest odsłonięte, by dawać ciepło, w lecie zaś zasłonięte), za pomocą bambusowej chochelki (hishaku) nabiera wody i nalewa ją do miseczki z herbatą. Gdy herbata jest już zalana, gospodarz bierze do ręki bambusowy pędzelek (chasen) i zaczyna nim mieszać herbatę, dopóki nie pojawi się piana - "jaspisowy mus". Następnie podaje naczynie pierwszemu gościowi, który winien mu podziękować (skłonić głowę i powiedzieć "dziękuję za herbatę" ("Otemae chodai itashimasu")).  Następnie gość dwukrotnie obraca czarkę w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara, tak aby czarka nie była zwrócona przodem do niego. Później w małymi łyczkami i w skupieniu rozpoczyna degustację napoju. Po wypiciu herbaty należy kciukiem i palcem wskazującym prawej ręki wytrzeć miejsce na czarce, które dotykaliśmy ustami. Palce wyciera się serwetką papierową (kaishi). Następnie gość z powrotem obraca czarkę oglądając ją przy tym i podziwiając i ustawia przodem do siebie. Pustą miseczkę oddaje mistrzowi, który ją myje zimną wodą umieszczoną w naczyniu mizuashi, po  czym ceremonia zaczyna się od początku w intencji następnego gościa. W czasie Chanoyu goście częstowani są tradycyjnymi słodyczami wykonanymi np. z kolorowego cukru lub prasowanych glonów. Słodyczy nie bierze się palcami tylko wykałaczką (kashiyoji). Jeśli gość nie zje wszystkiego może resztę wziąć do domu. Ceremonia trwa dopóki goście nie podziękują za herbatę.

Słowniczek

• Chanoyu - Japońska ceremonia herbaty. Dokładnie zaś oznacza "gorąca woda na herbatę".
• Kaiseki - ceremonia Chanoyu, w czasie której serwowany jest obiad. Jest mniej rozbudowana niż właściwe Chanoyu. Potrawy serwowane nie są drogie, składniki zaś dobiera odpowiednio do pór roku, a porcje są małe. Zazwyczaj posiłek składa się z trzech dań i misy zupy. Zupa to zazwyczaj przyprawiona woda morska z brązowym, nie łuskanym ryżem. Reszta potraw składa się z ryb, gotowanych potraw i ryżu. Sake serwowana jest po posiłku.
• Sake - wódka ryżowa, powinna być serwowana w temperaturze pokojowej.
  

Ceremonia

• chadogu - ogólna nazwa wszystkich przyborów, niezbędnych do ceremonii herbaty.

• chaire (natsume) - pojemniczki na sproszkowaną zieloną herbatą, pokryte laką - barwnikiem otrzymywanym z soku drzewa urushi.

• chawan - czarka zaprojektowana i wykonana tak, aby uczynić picie herbaty przyjemnością.

• chashaku - rodzaj łyżeczki używanej do nabierania sproszkowanej herbaty. Większość chashaku jest wykonana z bambusa, ale bywają te zrobione z kości słoniowej, czy drewna. Dawniej „ludzie herbaty” (chajin - określenie tych, którzy opanowali tajniki ceremonii herbaty) sami wykonywali swoje chashaku.

• chasen – pędzelki wykonane z bambusa. W ceremonii herbaty jest element zwany chasen-toshi (sprawdzanie chasen). Jest to czynność mająca na celu wewnętrzne oczyszczenie i koncentrację umysłu, podczas gdy ogrzewamy chawan.

• kaishi - papierowa serwetka, na której kładzie się tradycyjne japońskie słodycze, podawane w czasie ceremonii herbaty.

• kashiyoji (wykałaczki do słodyczy) - są wykonane z pachnącego drewna, nazywa się je także kuromoji.

• fukusa - kawałek jedwabnej tkaniny służący do wycierania i oczyszczania przyborów.

• sensu - wachlarz używany podczas ceremonii herbaty. Nie służy jednak do wachlowania, stanowi znak wyróżniający gościa w pawilonie herbacianym. Służy do nakreślenia symbolicznej linii granicznej miedzy nim a osobą, której winni jesteśmy szacunek.
  

Pawilon herbaciany i ogród

• chaschitsu - pawilon herbaciany

• sukiya - miejsce w pawilonie herbacianym, w którym odbywa się ceremonia.

• machiai - altana ogrodowa, w której goście czekaj na rozpoczęcie ceremonii.

• roji - ścieżka ogordowa łącząca machiai z sukiya.

• kakoi ("miejsce ogrodzone") -  pomieszczenia herbaciane wbudowane w dom, nie będące oddzielnymi budynkami.

• mizuya - pomieszczenie, w którym przygotowuje się utensylia potrzebne do przeprowadzenia ceremonii.

• tokonoma - centralna wnęka w sukiya, gdzie umieszczane są obrazy i kwiaty ku zbudowaniu gości..

• katanakake - stojak na broń umieszczony przed wejściem do sukiya.
  

Nauczyciele

• chado - droga herbaty.

• wyznaczniki Chanoyu (chado) - wa (harmonia), kei (szacunek), sei (prostota), oraz jaku (spokój).

^ do góry